Amagezi ag’enjawulo ku buvunaanyizibwa bw’obuzadde mu maka

Mu nsi y’Africa, n’ebitundu birala by’ebweru, akalulu akawandiikibwa okwegatta mu maka ga extended family yaliwayingira obulamu bwa buli lunaku. Mu myaka gya koloniyal ne eby’obwannakyewa, embeera za gavumenti, okulwanyisa obukuumi, n’okutandika kw’eby’obusuubuzi byaliko obuzibu ku by’ekika ky’omuntu ku nteekateeka y’amagezi. Ebikulaakulanyo eby’omulembe gwa bugagga n’okutonnya okwerwanako okw’ebintu by’eby’obulamu byagenda mu maaso byeyongera okubawa obusobozi mu buyambi obuva mu maka. Abazadde baalina akatundu ak’okuwa empisa, okutendeka n’okuwandiika empuliziganya z’okuyamba abaana mu bifo eby’enjawulo.

Okunoonyereza mu sosyoloji kuli ebyawandiiko ebyeyambisa okutunula ensonga y’okukola kwe bulamu bw’ekika kino. Ebintu eby’eggwanga nga okuva mu kibinja ky’abantu okumala obudde mu mijjeero gy’obulamu, akatale mu by’obusuubuzi obuliko obuyambi, n’obuyambi bw’omutindo gwa technology byatekezzaamu engeri abazadde gyebayingiza mu bizinensi za baana. Abazadde tebannaba kuyimirira mu kifo ky’okutereevu, wabula bavaamu okwongera amaanyi, obumu ku ssanyu n’okukuuma omuguwa gw’obuwangwa bw’amaka.

Ebikozesebwa n’enteekateeka: engeri abazadde gye batuyamba mu bizinensi

Mu myaka gya leero, abazadde basobola okuyamba mu ngeri ez’enjawulo eziriwo. Okukola ku musolo oba okusasula ebyetaago eby’enjawulo, okuyamba mu kutandika, okufuna ekifo mu maka okubikkulira, n’okutunda ku mazzi g’obulamu gwa mu business y’omwana. Abaana abalala bagere mu kasitoma nga bavunaanyizibwa okusaba eby’amaanyi okuva mu kizimbe ky’abazadde, nga ab’oluganda nabo bakkiriza okubaamu omukisa ogw’okutandikawo.

Ebintu bino bituukirira mu ngeri endala: abazadde bakyusa obukadde ku nsimbi ezimu, bakola ennyo okuva mu network zabo ez’emikago, oba nebaddirira obukulembeze ku mazzi g’obuzibu gwa okusaba enkizo mu bifo eby’enjawulo. Okusinziira ku bikwata ku nsi y’eby’obusuubuzi, obuyambi bw’obulamu obuva mu maaka bukyuka nga bukola nti obuwagizi bw’omukago gwekisoboka.

Ebyawandiiko n’amagezi ag’enkizo okuva mu kunoonyereza

Okunoonyereza okutali kwa bbeeyi ku bifo eby’obuwangwa bw’amaka ku ssabbiiti, okutendeka obuzibu bwebw’obutebenkevu n’okwenyigira mu bizinensi byeyongera okusomesa engeri abasawo b’ebijjanjalo gye bagenda mu maaso. Ebikolebwa eby’enjawulo bitya okwogera nti okuvvuunula kw’ebikolebwa mu masomero, eby’enfuna y’eby’obusuubuzi, n’obuvunaanyizibwa bw’obuzadde biteekawo empisa entuufu entuufu.

Ebyawandiiko okuva mu bifo eby’omulembe guno bisobola okwogerako ku bibalo eby’ekitongole ky’amawanga agali ku nsi (omu ku bino kikyusiddwa mu bifo ebikulu eby’obwa) n’ebifo eby’enjawulo eby’obusuubuzi. Ebifaananyi biva mu kunoonyereza byogera ku ngeri abazadde gye bateekamu emigaso gya capital, mu ngeri abazadde gye babbwa mu nteekateeka y’eby’obukulembeze, n’obuzibu obusobola okuva mu kuzimba ebifo eby’amaka nga byeyambisa mu kutandika bizinensi empya.

Abasawo mu by’obulamu bw’obuntu n’obuyigirize basengereko nga obuvunaanyizibwa obusooka ku ntambuza egy’obulamu bw’ekika ky’omuntu buva mu mazzi g’okukola okugeza okutwala ensi y’abantu mu mawanga ag’obuvunaanyizibwa. Okunoonyereza kuno kukakasa nti obutuufu bw’okuyamba kw’abazadde bukyusa obulamu bw’abaana mu ngeri ez’obugumu n’obukuumi, wabula kisinziira ku ngeri abantu abaalina obusobozi bwe ne bajja mu bintu ebyo.

Ebikolebwa mu nsi ya Kampala n’ebifo ebikaluulu: ebirowoozo eby’obulamu bw’omu maka

Mu Kampala n’ennyanja yayo, amaka mangi gasangibwa nga gaagala okulwanyisa obutebenkya mu by’obusuubuzi. Abazadde balimu engeri y’okuwandiika obukadde mu bizinensi za baana okubayamba okufuna enkola n’obuvunaanyizibwa. Ku manyi ga buli omu, okulamba kulimu okwongera okuva mu nteekateeka y’amaka go, nga omuserikale guno gutuukiriza obulamu bw’abasajja n’abakazi abali okuddako okulya.

Ebigambo okuva mu baganda ba bizinensi, abavunaanyizibwa mu by’obusuubuzi n’abakugu mu by’amawulire bizimbi bisobola okututegeeza enkola zino. Abazadde bayinza okukola ku ngeri ez’enjawulo: okumanyiriza eby’obusuubuzi, okugulawo emikisa egy’obusuubuzi, wabula n’okuwandiika endowooza mu kulongoosa empisa z’obuwangwa mu maka. Ebintu bino bisitula mu muwendo gwa empisa eziri mu bantu abalala mu kibuga n’obutali bwakabi obuliwo.

Eby’okwagala, obusobozi n’obululu: engeri ebyawandiiko gyebiyitamu omukago

Okuyamba kw’abazadde mu bizinensi za baana kuchuukirira enkozesa ya social capital, cultural capital ne economic capital. Social capital egenda ku network n’obusobozi bw’okulabula abantu abalala okubayamba mu bizinensi. Cultural capital kitegeeza emitendera, amagezi g’eby’obuwangwa, n’obukozi obw’ensonga. Economic capital kireetera ensimbi ezitono ezisobola okutendekebwa mu kutandika oba okuzuula ebintu eby’enjawulo.

Okunoonyereza kulaga nti abaana abafaayo ku buyambi bw’amaka bafuna obuyambi obusobola okubayamba mu kuyita mu nkola zo’byobusuubuzi. Naye kireetera ebizibu: okuvumbula obutakasa bw’obusobozi, amaanyi agava mu kyenkanyi ky’eby’obulamu, n’okuzzaamu obukulembeze mu maka. Amaka amanji gajja mu mbeera y’okugatta ebintu eby’enjawulo, ate era agannyo ge gava mu mulembe gwe yandisibwa.

Enkola n’ebyetaago by’okusomesa eby’obulamu n’engeri ez’enjawulo

Ennono z’omulembe zirusiddwa nga zikyusa empisa za kwetegekera kwe mu by’obulamu. Okusomesa okwongera okwawukanako ku ngeri abazadde basobola okugaziya amaanyi ga baana bwe kibeera nga kibawo. Abayizi b’obulamu n’abakugu mu by’obusuubuzi bakakasa nti okubakasa mu nsonga z’eby’obulamu byo kuyamba abaana okufuna obumu n’okukuuma ebikulaakulanyo byabwe.

Ebintu ebirina okusookerwako okuteekateeka birimu okuwa amaanyi eri abalala, okuwa evidence-based mentoring, n’okuteekawo engeri z’okulabirako ezikwatagana n’obusuubuzi. Poliisi zisobola okutumbula ekikolwa kino nga ziteeka mu maaso ekitundu ky’emikisa egy’obuwangwa, okuwa engeri ewandiikiddwa mu by’obulamu n’okukozesa emikutu egy’obukulembeze.

Eby’obulamu eby’omulembe n’okulabirira eby’enjawulo

Okulaba obutereevu okw’obuzadde mu bizinensi za baana kulina enkizo enkulu mu nsi y’obutuufu. Kikulu okulaba nti ekitundu kino kisobola okukola ku ngeri abantu bwe basobola okuwandiika mu nteekateeka ya social mobility. Abazadde abavuma obuyambi mu ngeri eziwandiikiddwa bayinza okwongera okukozesa omukisa gwabwe okusitula obulamu bw’abaana, naye kikiikiriza obwongo obufuzi bwabwe n’obwekyamu obw’amaanyi mu maka.

Eno nzirina okwogera ku by’okola mu by’ekika kimala, nga okukyusibwa mu mivuvuko gy’okwegatta mu bizinensi eby’eby’obusuubuzi. Obutendeke obw’omulembe guno buyinza okutumbula ekikula ky’okuva mu ky’obutakasa okusobola okutumbula obulamu bw’abaana. Okulabikako mu nkola y’eby’obulamu kyandiba eky’omu maaso mu nteekateeka y’eby’obusuubuzi n’obulamu.

Ebizibu, obuyambi n’enkola ezirina okukolebwa

Nga tuyita mu ngeri endala y’okuwandiika ebyo, tuli mu nziggu ez’enjawulo. Okusigala ng’obuyambi busukka, abasajja n’abakazi bangi balina okweyambisa amaanyi n’okwewala obuzibu obuva mu kukunkana obw’obuwangwa. Poliisi zivaamu okuteekateeka entegeka z’okukuuma obuwanguzi mu kwongera obuyambi obufukulumu.

Okukakasa nti abazadde tebakozesa obuyambi bwabwe okufuna empeta ku bigere byo’by’obulamu by’abaana kwe kimu ku bikulu. Enkola eziva mu by’obukugu zisabirwa okugazisibwa mu ngeri eziri mu nsi y’obulamu mu nsi zonna, era ebyo bisobola okuteeka mu maaso engeri z’okuweereza obuyambi obutuufu mu maaka gano.

Endagaano n’ebyokukola eby’enkomerero

Okutambulira mu maaso, eby’obulamu bino bisaba entegeka eziri mu bintu byateekebwa mu nsi. Abaferebwa mu by’obusuubuzi, abakozi ba poliisi, n’abazadde basobola okutendekebwa okutunula engeri y’okumu ku mazzi ga baana. Okukola eby’obulamu eby’eby’enkola, okwongera okuteekawo amasomo agaali mu ngeri y’okuterekera bizinensi, n’okutuusa eby’obulamu eby’okutumbula eby’obukulembeze mu maka byonna bigenda kusobola okutumbula empisa.

Okutusibula ensonga eno mu lw’obulamu gwa buli omu kibasalirwa ku kunoonyereza okw’obulamu, era tubeera abakunga byonna okusobola okuteekako engeri ez’okukuuma obuwangwa bw’amaka n’okuteekateeka empisa ezikwatagana ne bizinensi za baana. Obukozi bw’okusoma, obuyambi bw’amateeka, n’eby’engeri eby’obutuufu ku poliisi birina okukuuma omuwendo ogunenya gusigala gulamu mu nsi.

Mu nsonda y’obulamu, okusaasira kw’abazadde mu bizinensi za baana kityo kilyokka oba kiramu omukisa ogwa kusitula obulamu bw’abaana. Okunoonyereza okwongezebwa, okutumbula ebiteeso, n’okugoberera engeri z’obuyigirize zivaamu ensi y’obutonde eby’obuyambi eby’amaanyi bisobola okukola ku nsi ey’obulamu era n’okukola ku muwendo gw’obufuzi n’obulamu mu nsi ey’obuvunaanyizibwa.