Wanno kiriwo ekiteeso ky’ekiteeso: mu nsi ez’enjawulo, ebirowoozo ku bumenyi bwa apprenticeship byakuliddwa okuva ku nteekateeka ya dual system ya bunywani ebikalu. Mu bipande eby’omulimu, endowooza y’okutumbula obukugu mu mbeera y’obukiiko bw’emirimu erina obutebenkevu bwebulubereberye. Ekyokulabirako, engeri y’okusindika ebiyinza okwetegekebwa mu kalonda, okuyigiriza mu kifo ky’omulimu, n’okulongoosa eby’obuwandiike bye byonna bitandikirwawo okulaga obuvunaanyizibwa n’obukulembeze.

Ekiseera ky’ebyobufuzi n’embeera ya apprenticeship

Amateeka ga apprenticeship gategeerekedwa mu nsi yonna nga enkola ey’obuvaamu obukugu okuva ku kubakaawo amaddu, okukozesa ebifo by’emirimu n’okuyigiriza mu nsi zino. Mu biseera eby’edda, abantu bebaako byawandiikibwa mu buyigirize buli wansi w’obukadde bw’obukugu, naye oluusi eby’obusuubuzi byatandika okufuna obuzibu olw’emikutu gya tekinologiya, engeri y’okutunda, n’okufuna abakozi abawandiikiddwa. Okuva mu myaka egy’omuwendo, abaddu beby’obusuubuzi baalina okwekenneenya engeri za kyalamu ezirina obulamu obw’enjawulo, era ekiwandiiko kya modular apprenticeship kyayitawo okukola oluvannyuma lw’okulwanyisa obuzibu buno.

Okusinziira ku kunonyereza okwawandiikibwa mu nsi ez’enjawulo, enkyukakyuka zino zikwata ku kukyusa enkola z’okuyigirako okuva ku “osembera mu ssaati nga yafuuka essuubi” okutuuka ku ngeri ey’okugabanya embeera ez’eby’obukugu mu bimuli ebifujjo. Ebintabikiriza bino biva mu nkozesa y’obukyusa mu nteekateeka z’amasomero, obusobozi bw’okutendekebwa mu bifo by’emirimu, n’ekikula ky’okusoma okw’ebiragiro eby’enjawulo eby’okukola obulungi.

Enkola ya modular apprenticeship: ebintu n’obuwandiike

Modular apprenticeship ekwata ku kusindika eby’amasomo mu biseera ebimu eby’omutindo ogusinga obutereevu. Buli module itemezza ku bukugu obumu obusobola okuvuganya n’obuvunaanyizibwa obwenjawulo mu kifo ky’omulimu. Ekimu ku by’enjawulo eky’ekolaamu kyokka kwekuba nti ebiyamba okukuuma ekitundu ky’obukugu bisobola okukolebwa mu budde bungi okuva mu bifo eby’enjawulo: ekitooke, kibiina ky’eby’obusuubuzi, oba ekibiina ky’amakubo.

Enkola ey’eby’ensonga ziri mu ngeri ezo:

• Okukola curriculum ey’ekika ekitono ekyeyongera: buli module yaaba n’ebisanyizo eby’omulembe n’ebipimibwa.

• Okuyimiriza ku mpaka z’obukugu: ekitiibwa kyokka tekyetaaga kunoonyereza ku buvunaanyizibwa obw’ebbeeyi.

• Okussaako ebika by’ebyokuyigiriza ebyekika (mentor) abajjanjabi ab’ebyobufuzi mu kibiina.

• Okuteeka ebipimo ebiva ku buvunaanyizibwa bw’omulimu okulaba ku kunnyonnyola okwo.

Ekyo kireetera obulungi ku bizinensi: guno mukutu gugabana okuwandiika okw’obukugu mu biseera ebifunye, okusitula mu ngeri ey’okusobola okubala obusuubuzi, era ne kusobola okwongera okusobola okuwandiika abakozi abafaayo.

Enkola mu bifo: emikolo egy’ekika

Enkola eya modular apprenticeship esobola okwogerwako mu bifo ebyenjawulo ebyagala okukulaakulanya eby’obusuubuzi. Ebirala birimu:

• Ebisaanyizo eby’amasomero n’ebikugu: eby’obuyigirize bino bikola awatali kukendeeza omukago gwa kibiina, era ebitongole eby’obulimi n’ebifaananyi by’enjawulo bisobola okwongera okusaba abakozi abamu okufunayo obuyigirize.

• Ebibiina eby’eby’obusuubuzi: amakubo ga region gali mu nteekateeka okuyamba okukola obuyigirize obw’amaanyi mu kifo ky’omulimu, nga bagula ebyuma ebyetaagisa n’ebigambo okuva mu bizinensi.

• Obuyambi bwa gavumenti n’ebitongole eby’obuyiiya: ku buyambi buno, tewali kiseera ky’okukyusa ebyenkola ezimala, naye kikulu okulonda okunnyonnyola ensonga y’obutale bwa eby’obusuubuzi n’okussa ekifo ku by’ensimbi.

Eky’enjawulo mu ngeri ezo kyekiri mu nsi empya ezo eziri mu kukula mu by’obusuubuzi nga ziri mu kwegatta n’amakubo ga butongole obutonotono. Obuvunaanyizibwa bwe burina okwongera okukola ku bizinensi eby’ettaka, okwongera mu ntekateeka y’ebikadde n’okutumbula empuliziganya ku mikutu gyonna.

Enjawulo mu by’obusuubuzi: effate, obulungi n’eby’obuzibu

Okusindika modular apprenticeship ku bizinensi byonna kulina ebizibu n’ebirungi. Ebirungi byino birimu okuwandiika obukugu obulondo obw’enjawulo, okuzza amaanyi mu mikolo gya SME, n’okukola amaanyi mu kuyiga ku kifo ky’omulimu. Abakulembeze ba bizinensi basobola okubala eby’enjawulo okuva mu bizibu by’okufuna abakozi abakoze, okukola obuvunaanyizibwa obulungi, era n’okuxenxanya amaaso g’obusobozi bw’essomero n’ebifo by’omulimu.

Ebizibu byandibadde biri: okuyigirizibwa okw’enjawulo okwetaaga okutendekebwa okw’amaanyi, okufuna ennyonnyola z’ensimbi ku by’okuyiga, n’okwenyigira mu buwandiiko bw’amateeka agakwata ku bakozi. Ebitendeke eby’enjawulo bisobola okukolagana n’ebitongole eby’obusuubuzi eby’enjawulo mu ngeri ey’okugabana ebintu kubeera bifuba ku birala mu kutuuka ku nteekateeka.

Okusinziira ku kunonyereza okwawandiikiddwa mu bizinga, engeri ey’okujaguza ebisanyizo by’amasomo n’okukola ku biganyulo bya competency-based training kyayitawo okutumbula obukugu mu bifo eby’enjawulo. Kino kireeta ekibanja ky’okufuna abakozi abamala emyaka mingi mu mirimu gyonna.

Ebitongole n’ebikolwa ebyateesesebwa: eby’ekyokulabirako

Okusooka, okutendekebwa ku myaka mingi mu nsi ez’enjawulo kwekuddamu okukola ekintu ekikulu mu kuteekawo apprenticeship. Omulimu gwo gusobola okwegatta n’amawulire g’eby’obusuubuzi gyonna: mu Germany okuva mu nkola ya dual system, okusomesa okutaliiko kumalirizza n’okuteekawo mu buwandiike kwayongera, n’ensonga y’okufuna abakozi abayigira mu mirimu gyako kye kyayamba nnyo mu kusobola okutegeera eby’okukola. Mu bisinga by’eby’obusuubuzi eby’ettaka, okugeza: mu Rwanda n’East Africa, tekiniki n’obukugu bwa TVET bwalina enkyukakyuka ezisobola okuyamba okuyiga abakozi abakozesa eby’obulimi n’obwangu.

Eby’okuteekawo bino byeyongera okutuusa ku bizinensi eby’etto: omutindo guno gusobola okugabanya omulimu gw’ebikajjo, okwongera obwa buyinza mu by’obusuubuzi, n’okutumbula obutebenkevu bw’emirimu. Mu ngeri y’obulamu, ebirowoozo bino byeyongera okuwandiika ku nsonda za makubo gano goz eby’obukugu.

---

Enkola ez’omugaso ku by’obusuubuzi n’eby’ensimbi

• Tandika n’okusisinkana okw’enjawulo: londa ebikumi by’obukugu ebikakasa obutonotono n’okussaako ebipimibwa ebyo mu module.

• Yiga okuva mu bukugu bw’ensi: suubira okumanya emikisa gy’ebikolwa ebyasobola okukola mu Germany, Switzerland n’ebitundu by’e Africa ng’obukwakkulizo.

• Teekawo mentors ab’amaanyi okuva mu bizinensi: bajja bajja mu kifo ky’omulimu okuteeka kusoomooza n’okukola assessment awamu n’omuwandiisi.

• Oyigire ku butongole n’amakubo nga mutegeka okutumbula eby’obugagga mu locality okusemberera abakozi abato.

• Saba enkola y’eby’ensimbi eya stipend ku bakozi abali mu apprenticeship: bino biyamba mu kutereka abanoonya amagezi okuva mu by’obulamu eby’omulembe.

---

Omukisa gwo n’eby’okukola ku maaso

Mu kuteeka modular apprenticeship mu bizinensi, waliwo omukisa ogwa bukulu: okuwa abakozi obukugu obw’enjawulo, okunnyonnyola eby’ensi n’okukola ku butuufu mu bipande by’eby’obusuubuzi. Abakulembeze bagenda kusanga obukongola mu kuteeka obukugu obutono- bw’embeera, okusaba okuviira ddala mu by’obulimi n’obutongole, era n’okubakiriza okwegatta mu by’obusuubuzi. Okulabirira okusaba okw’obulungi n’okutumbula empuliziganya ku mukutu gwa apprenticeship kujja kukola ku bifo eby’enjawulo.

Okulongoosa eby’enjawulo kulina okubebwa amagezi ag’obuwanguzi: okussa obuvunaanyizibwa mu kitundu, okwongera ku bikolwa by’amawulire, n’okutendekebwa okw’ebikadde okulaba engeri ey’okukulaakulanya abakozi. Ekirala ekikulu kikuuma nti ebikadde eby’obuyigirize bisobola okufulumya obulungi obutereevu mu bizinensi okwogera n’ebifo eby’enjawulo, era n’okuteekawo obukyusa obwenjawulo mu ngeri y’okufuna abakozi.

Ekirala kyetaagisa kwekulabirira obutereevu bw’eby’obusuubuzi ng’ekitongole, era n’okuteekawo enkolagana n’ebitongole ebyenjawulo mu kuteekawo ebikadde eby’okusobola okubayamba abayizi n’abakozi okugoberera amagezi.

Ekigendererwa ku nsonda zino kiri mu kuteekawo enkola ey’omulembe, ekya mukisa mu bizinensi ebiriwo n’eby’ekika ekyetegerekeka mu nnimiro ez’enjawulo. Okutuuka wano, abantu abalala balina okwongera obuvunaanyizibwa, okwenyigira mu kukola n’okukola ku nkolagana eziriwo.

Ekiseera kino kitegeeza nti modular apprenticeship si kuteeka ekintu ekyo byokka, wabula kyokka kye kimu ku ngeri z’okulongoosa obutebenkevu bw’obukugu mu by’obusuubuzi. Olwa buli bizinensi erina okwongera okuyiga, okukola ebikula ebyenjawulo, n’okulaba ebikwatagana n’obukulembeze bwa bakozi, ebyo bisobola okuwandiikibwa mu mukutu ogusalawo okulaba engeri ez’obuwanguzi mu maaso.

Ekirungi kiri nti oba olina bizinensi enkulu oba ntooto, okozesa modular apprenticeship osobola okwongera okukola ku bukyusa obusobola okuwaamu abakozi obukugu obulunga n’okukuuma eby’obusuubuzi. Okuva mu ntekateeka z’obukulaamu ebiriwo, era n’okuteekawo okuyigirako okw’obusanyizo, ebitongole bigenda okuwandiika ennyonnyola y’obukugu mu ngeri ey’obutebenkevu.

Mu ngeri y’okumalirizibwa, okwogera ku kuteekawo modular apprenticeship kulina okulimu ennyo mu kutumbula okusobola okufuna abakozi abalina obukugu obukakadde, era n’okulaga engeri z’okulongoosa eby’obusuubuzi mu biseera eby’omu maaso. Ekyo kireeta obulungi ku bizinensi, ku bakozi n’ekitundu ky’obusuubuzi mu nsi z’enjawulo.