Mu 1995, Uganda yateeka mu nkola ettaka eryaliko Enteeka ly’Amazzi, eryaali rikulu mu kuyamba mu kusasula n’okulongoosa enkozesa y’amazzi mu ggwanga. Eryo etteeka yatuuma amateeka agakwata ku kukozesa, okukuuma n’okulabirira ensibuko z’amazzi, era lyasooka okutegeera ebiragiro eby’enjawulo ebyali byetaaga okusasulwa n’okutuukiriza. Wadde nga lyasuubirwa nnyo, embeera y’okulongoosa nga okubaamu obukodyo n’okuzimba enkola zisaana n’ozadde abantu eziriwo zaayita mu biseera eby’omu maaso.

Ebikwata ku nkyukakyuka za 2022

Mu 2022, gavumenti yakola enkyukakyuka mu mateeka g’amazzi eziriwo, ng’egatta obuvunaanyizibwa bungi okwekulakulanya n’okutumbula enkozesa ya buli muntu mu kusasula amazzi. Enkyukakyuka zino zaalina ebifaananyi ebyetaagisa: okukakasa obukuumi bw’ensibuko z’amazzi, okuwa eddembe mu kugabana amazzi mu bwenkanya, okuwandiika ebikozesebwa n’okussa mu nkola amateeka agalabika. Ebigendererwa byalimu okukendeeza ku bukulu bw’amazzi mu by’obulamu, eby’obusuubuzi n’okusitula enkulaakulana y’ebitundu by’eggwanga.

Okukuuma ensibuko z’amazzi: obuvunaanyizibwa n’enkola

Amateeka ago gaakuba obubenje ku kukuuma ensibuko z’amazzi nga gaalina okukendeeza ku kufaanana n’okuyamba abantu okukendeeza ku nsalo y’okuzimba. Ekiraga nti buli muntu alina obuvunaanyizibwa okwewala okusomooza ensibuko, okutadde obukangabwa obusaanidde n’okukola ku buwangwa obusobola okukola ku kusibira kw’ensibuko. Gavumenti yateekawo enkola z’amaanyi ezikola ku kukungaanya abantu abamenya amateeka ne bannamateeka abagamanyi bwebayisa amagezi.

Enkola yeetegerezebwa mu bitundu by’eggwanga ng’ebitongole eby’eby’obulimi, eby’obutonde n’ebya gavumenti yafuluma okukolera wamu okubaka eby’okukola mu ngeri ey’okukuuma ensibuko. Ebibalo by’okusala, okuteekawo ebifo ebitakkirizibwa kukozesebwa, n’okukubiriza okusimba emiti egenda kufulumya omuwendo ogwa nsibuko bizze mu nteekateeka.

Okukozesa amazzi n’okusasulwa ku nkozesa

Enkyukakyuka ziwandiise’a nga abantu abakozesa amazzi mu bungi balina okufuna olukusa olukulu okuva mu bitongole eby’obuvunaanyizibwa. Ekiragiro kino kyali kigendereddwamu okutumbula enkozesa ennungi n’okulongoosa ebizibu eby’okusomesa abantu. Okuyinza okubawa olukusa ku bantu abakozesa amazzi mu bungi, ng’abalimi n’ebitongole eby’amakolero, kivaamu okunonyereza ku ngeri y’okulipala n’okugyawo embeera ezisobola okukyusa amazzi.

Amateeka gano gano galina n’enkola y’okusasula ku nkozesa y’amazzi okusinziira ku buningi bw’akozesa. Okugeza, obusozi bw’okusasula okutuuka ku bitiibe, n’okuwandiika ebifo ebyetaagisa okukozebwa n’okuyamba mu nsonyi z’ensimbi ezisobola okuva mu kubasula.

Okuwagira okutuuka ku kugabana kw’amazzi mu bwenkanya

Omulimu ogw’enjawulo ogwasookerwako mu mateeka gano kwekugabana amazzi mu bwenkanya, ddala mu bitundu ebyetaaga amazzi. Enkola y’eggwanga egenda okukola ku nsonga eno egatta amagezi ku ngeri y’okulinnyisa amazzi ku biseera ebisukka, okuwa eddembe ku bantu abali mu by’obulamu n’eby’ennyumba, nga kuzzibwa obukyafu ku bintu eby’obulimi n’ebyamakolero.

Gavumenti eraze okugaba amazzi ng’ekola ku bwetaavu bw’emu ku muntu n’eby’obulamu bya buli muddu, era enkiiko ez’enjawulo mu bitundu zibaddewo okukola ku ndowooza z’okugabana amazzi mu bwenkanya okukuuma enjawulo y’obusanyizo.

Okussa mu nkola amateeka agalabika: obusuubuzi n’okulongoosa

Okussa mu nkola amateeka amapya kyali kigenda okwetegekeka mu kusomesa abantu, mu kukendeeza ku kye bakola, n’okubonereza abo abasaanye. Gavumenti yateekawo amagezi agasomesa awamu n’enkyukakyuka z’okulabirira n’okuteekawo ebiragiro eby’obulungi. Ebitongole eby’enjawulo byokka tebiri mu nteekateeka y’okulabirira, naye byonna byonna bikyusiddwa okubakasa nti abasomesa, abalimi, n’abakozi b’ebifo by’amakolero bakola mu kukkiriza amateeka.

Okulabirira kwa bye byamenya amateeka kulina obuwandiike bw’okulipala, obubonero okuva mu ssente, n’okutandikira ku kusasula. Kino kitera obutebenkevu mu nkozesa y’amazzi era kyongera okulongoosa enkozesa ennungi y’amazzi mu biseera eby’omumaaso.

Ebiva mu nkyukakyuka n’ebirina okukolebwa

Enkyukakyuka mu mateeka g’amazzi zateyagala okuwa ekirevu mu ngeri abantu gye bakozesa amazzi. Abantu bangi batandika okulowooza ku bukulu bw’ensibuko, nga basinza okukkiriza n’okuzisa amazzi mu ngeri ey’obuwagizi. Wadde waliwo okusoomooza n’okuwandiika, abantu bangi balabikira nti enkyukakyuka zino ziri mu maaso okuzaawo ekiriimu mu kukuuma amazzi g’eggwanga.

Kyetaagisa okwongera okutegeerezebwa n’okussaamu ebikozesebwa eby’enjawulo: okutumbula okusomesa abantu, okutumbula enkola z’okukebera n’okulabirira, n’okuzimba ebifo eby’amagezi ebiteekeddwamu okukendeeza ku nsibuko n’obukozi bw’amazzi. Gavumenti, enkiiko z’ebitundu, n’abantu abalala balina okukola wamu okutumbula obukugu n’okuzzaamu enkozi ezikyusa olukalala.

---

Endagiriro	Omuwendo gwa Ssente	Ennono
Ejjanjabi lyonna okuwandiika olukusa	Enkyusa ku mkono - ekiwandiiko	Ebiragiro bisobola okukyusa
Enkola y’okulabirira	Obusobozi obw’ekika (low/medium/high)	Bwetaaga okwongera okutegeera
Okulipala ku bakozesa mu bungi	Omusingi gw’obusolo	Okukakasa ku misolo okuva mu bitongole

Okulabula ku misolo: Enkomerero zino za fayiro ziri z’ekiteeso era zavvuunulwa okuyamba okutegeera. Okusasaula n’ebiragiro by’amateeka byandibwako, era ebiragiro by’ensimbi bisobola okukyusa sangirira. Bwe wetaaga okuwa obukakafu ku misolo, gweyongere okusaba amagezi ku bitongole eby’enjawulo eby’eby’amazzi mu ggwanga.

---

Mu nkomerero, enkyukakyuka mu mateeka g’amazzi mu Uganda ziguddeko okusobola okukola ku ngeri abantu gye bakozesa amazzi, ku kukola ku buwanguzi bw’ensibuko, n’okugabana mu bwenkanya. Wadde nga waliwo ebizibu n’okufuna obukodyo mu kusasula n’okulabirira, enkyukakyuka zino ziwandiika mu ngeri y’okutumbula enkozesa ennungi y’amazzi era zikola ku byetaago by’obulamu n’eby’obufuzi. Okukuuma ekiri ekikulu, kwekuzzaamu okumanya, okutegeera ne kugoberera amateeka mu ngeri ey’okukolera wamu, era abantu bonna bagenda kusobola okulaba obulungi bw’amazzi mu nsi yaffe.