Mu myaka gy’omu maaso, abantu baalina enkizo nye mu kukola n’okukuuma ensulo, naye eby’obulamu n’obusobozi bw’eby’obulamu byeyongera okuba ekizibu. Mu ngeri y’obwenkanya, ebyo byasabye okuyiga ebintu eby’omulembe ogw’enjawulo, okugeza okukola amayumba ag’okutta obutonde obutono (nesting blocks) n’okutendereza ebibala eby’omulimi ogwa mu kibanja. Kati, wano tuli mu nsi gy’etteeka ly’okukuuma ensulo z’omusingo, ne tukusaba okumanya amawulire ga leero, ebikozesebwa, n’ekikula ky’eby’ensimbi mu kukuuma bino.

Ekitundu eky’obuwanga: Amangu ago ag’okuzuula ensulo z’omusingo

Mu nteekateeka y’okukulaakulanya kw’omuntu n’ensulo, abantu baakola ku nsulo ez’enjawulo okulaba ng’ebikula by’omulimu bibala. Obuyinza bw’okulima bwe bwaziyiza okufuna eby’obulamu eby’enjawulo, era mu byeeka eby’omulembe, abawandiisi b’obumenyi bagenze mu maaso okufunamu obusobozi ku nsulo ez’omu lukunkuma. Ensulo z’omusingo, nga mason bees ne other solitary bees, zaali zomu ku basooka okubangawo pollination mu nsi. Mu ngeri y’obuwanga, abantu baakolera ku nsalo z’ensigo okuzuula ne kukozesa ensulo mu kulima, era ebizibu byali biriwo byonna byatandikawo okutunuulibwa.

Okukula kw’obulimi obwa mechanization ku kyalo kyetyinza okukyusa obutonde bw’ensulo z’omusingo. Mu byawandiiko eby’oluvannyuma, ebisobyo by’obulamu eby’obuweereza obwa by’ensigo byakoleddwa, singa tulaba amagezi agasooka okufuna endowooza ku kukuuma ensulo mu bibanja ebito.

Amagezi ag’akulu n’ebintu ebyasobole okwongera obumalirivu

Eby’obulamu ebivudde mu nnyanja y’ebyawandiiko byogerera nti ensulo z’omusingo zisaana okubaawo mu bukulembeze bw’ekitongole ekya pollination. Ebikula biriwo biri mu ngeri y’okutuukiriza eby’obulamu eby’omulimu ogwa agriculture, wabula okufuuka nti ensulo ezo teziba na buli ggwanga. Ebyawandiiko ebikulu byeyongerako nti okwongera obulamu bw’ensulo z’omusingo kusobola okutumbula eby’obulamu bya biodiversity mu bibanja.

Mu kiseera kino, abatendesi b’ebibanja basobodde okulaba engeri endala ez’obulamu ezisinziira ku kulima ebibala eby’omubisi n’okutendereza amayumba ag’obulamu g’ensulo (nesting habitats). Kino kirimu okukola amayumba ga bamboo tubes, bricks nga zifuna aw’ensulo okukwayeza, n’okulima ebibala eby’enjawulo ebitafaako pulasitiki. Abantu abatandika ebitongole bino bagamba nti ensulo z’omusingo zikyusa pollination mu bibanja byaabwe, era ebyo bisobola okuleetera omuguwa omukulu mu bwetaavu bw’ebibala.

Enkulu mu maaso: Amawulire agasooka n’ebigezo eby’omulenzi

Mu 2023 ne 2024, ebifo eby’enjawulo eby’eby’obulamu by’ensi byaagala kulaba engeri y’okukuuma pollinators mu byalo n’emiwendo. Ebyawandiiko eby’obuyigirize byagamba nti mu bipimo eby’enjawulo, ensulo z’omusingo ze ziri mu maanyi mu pollination y’ebibala eby’omubisi ate era zisaako endowooza ezisinga obukulu mu biyezi bya climate change. Kati mu 2025, ebifo byaddamu okubala ebirungi eby’eby’obulamu ebyabaddewo, era abayizi abakulu mu kukola ebiragiro by’eby’obulamu mu kibuga bafunye empapula ezisobola okuleetera abantu okukola endowooza y’obutonde mu bibanja byabwe.

Ebikolwa ebikulembeze bisobola okukola empewo mu byalo, okugeza okuteeka pulogulaamu z’okusomesa abakyala n’abasajja ez’obulamu, n’okubuna pulogulaamu ez’okuddamu okulima ebibala eby’enjawulo. Amakubo gano gasobola okuleetera eby’obulamu by’ensulo okwongera n’okukuuma eby’obulamu mu kibuga.

Amayumba g’ensulo (bee hotels): Ensi y’enkola, emisulo n’ensimbi

Bee hotels oba nesting blocks zaaliwo nga ekintu ekisanyizo mu bubaka obutono okukola ku nsulo z’omusingo. Mu nsi y’obugagga, osobola okulima bee hotels nga DIY okuva ku baana oba okukola nga entrepreneur. Ebirala by’ensimbi mu Uganda ne ku nsi ezisinga, ku muntu omulimu oyinza okukozesa omuweereza ogwa DIY oguli 10,000-50,000 UGX (okuva ku US$3-15) okukola amayumba ag’ensulo agatuufu. Eby’obuwanguzi eby’ekika ky’obuwangwa, oba ebiragiro ebyonna by’obugagga, bisobola okuggula bee hotels ez’omutindo omukulu ku ssaawa 50,000-300,000 UGX (US$15-80) buli one.

Enkola ya bee hotels etegeerekeka nga egatta amabanga aga: okufuna tubes ez’ekika ky’amawanga, okussa obulamu bw’ensulo mu kibala, n’okukola planning y’ebibala eby’enjawulo. Market impact eriwo: abantu abasinga mu bibanja by’obulimi n’amaka g’ebibala bagenda mu maaso okukola bee hotels, era ebyo bisobola okuleetera eky’enjawulo mu ssuubuzi lya backyard conservation supplies. Abazimbi b’obuwangwa bakyusa ebintu ku ngeri y’okukola ebikozesebwa eby’obulamu, ate n’okulabirira ensimbi eziri mu kukola, okubala ku mutengo gw’okugula n’okukola.

Ebikozesebwa eby’obulamu n’enteekateeka z’okuwooya

Okukuuma ensulo z’omusingo mu kibanja kisaba entegeka n’ebyokukola eby’omulembe. Ku muntu yenna, enkola endala ziva ku kulima ebibala ebitanga pollen n’nectar, okukola ebibala eby’omulimu ku ssaawa y’obudde obutono, n’okubeera n’amayumba ag’obutonde. Abantu bagenda okufunamu ebigambo nga “organic gardening” okusobola okulaba nti tewali pulasitiki oba obunyobwa obulimu obukwata abantu.

Obulamu bw’ensulo busobola okulongoosa okuganya ensi entuufu nga tukola engeri ezisobola okwongera omutindo gw’enjuyi. Kati mu by’ettendekero, eby’obuyigirize by’ekika ky’ecology bisaba abantu okulaba ku mikutu gy’eby’obulamu, okumpi n’obulamu bw’ensi, n’okukola obukulembeze bwa community-based conservation.

Okusomesa abantu n’ebintu ebirambika eby’okukuuma era eby’amagezi

Ekintu eky’enjawulo mu ngeri y’okukebera nsulo z’omusingo kwe kusomesa abantu. Amakubo gano gasobola okuba mu ngeri y’okutendereza abantu b’omu kibuga, okusomesa amaka, na students mu bifo eby’obulamu. Okusingira ddala, amasomero ag’obuwangwa n’amakubo g’obutonde gali mu nteekateeka z’okwewandiisa abantu ku nsulo ez’omusingo n’ensonga z’okukuuma pollinators.

Eby’obulamu eby’oluvannyuma byogerera nti, ssente ezafumbiddwa mu kusomesa ne mu kusitula obuyambi ku bukola bwa bee hotels zaalina ebyokufuna eby’omulungi, era okugeza empuliziganya mu community projects zisobola okukola amaanyi mu kusalawo amateeka agakwanya obutonde. Ebyo byongera obuteereza n’okugatta abantu mu kukola obulungi obw’obulamu.

Ebikwata ku mawulire ga leero n’ebyetaago eby’enjawulo

Kati, amawulire ag’ebiseera bino galaga nti ebirowoozo by’okukuuma pollinators byeyongera obwenkanya. Ebyawandiiko by’emyaka gya 2023-2025 byazimba ku kukwata ku climate change, obutonde bw’ensulo, n’obutereevu bw’obutonde mu bibanja. Mu nsi ez’enjawulo, abayizi b’obulamu bafunye empuliziganya okuva mu makampuni agasobola okugula bee hotels, n’okuteekawo pulogulaamu z’okukuuma mu bibanja bya municipal.

Okusaba kwekimu kwe kuteekawo amateeka agasobola okulaga engeri y’okutendereza pulogulaamu ez’ekikadde n’okugatta ab’amaka mu kusomesa. Kino kireetera amaanyi mu bifo by’obugagga n’okukola obusubuzi obusobola okuwa abatuuze eby’okukola eby’omulimu.

Eby’okukola byetaagisa mu maaso n’enkomerero

Okukuuma ensulo z’omusingo mu kibanja kisaba obutendeke obwegatta. Omuntu alina okukola ekiteeso ekirimu: okukola bee hotels ezikolebwa obutonde, okukola planning y’ebibala eby’omubisi, n’okukozesa obutunda obuli organic. Era ab’amaka nga basobola okukola entegeka y’okwongera biodiversity mu kibanja, okukuuma ebifo by’ensulo, n’okufuna obuyambi okuva mu bwenjigiriza.

Enkomerero eri nti, okukuuma ensulo z’omusingo mu bibanja bye biggya ku nsi era kyetaagisa. Obukulembeze obusobola okukola buyinza okuva mu community action n’ensimbi ezikolebwa mu kusomesa n’okukuuma. Singa tukola ku ngeri y’okukendeeza ku ngeri y’obutonde, tuyinza okwongera obulamu bw’ebibala n’eby’obulamu by’ensi mu ngeri ey’omulembe.

Mu ngeri ewa wansi, bino byonna byinza okuba mu ngeri y’okutumbula obulamu bwa bibanja byaffe n’okukuuma ensulo z’omusingo ezagala okukola pollination mu kakadde k’ensigo. Katonda wa wansi ategeera obuvunaanyizibwa bw’omuntu mu kukola ensi eya bulamu.