Microcinema mu Luganda: Wakaliwood n'ebirala
Nnoonya empisa empya ezikula mu kuwandiika amakkubo ga vidiyo ku mobile mu Kampala n'eggwanga. Abasajja n'abakazi abato balina ebirabo eby'obulamu obwa digital. Ebifananyi eby'obulamu biriwo mu Luganda biri ku mbuga, mu WhatsApp, mu TikTok. Ebyo byeyongera okusinziira ku mawulire amangi. Mukulembeze w'ebibuga, kino kye kimu ku bintu eby'obukugu. Kino kisindikiddwa mu studio z'obukadde n'ebitongole eby'obukulembeze zyingira mu bujjuvu amu n'ebikwekweto
Amangu ago ku mateeka ga microcinema mu Luganda
Eby’enjogera bya film mu Luganda byava mu ntekateeka ez’enjawulo: omuzannyo ogw’ebyogera mu bibiina eby’obusenge, radio drama nga zaali zizingiramu mu bungi, ne kino eby’ensimbi eby’ebyafaayo ne bitabaawo mu kaseera ka koloniyal. Mu myaka gy’olubereberye, ekizikiza ky’ebizimbe n’okussaamu ebikozesebwa byafuula abantu okunnyonnyola ebyafaayo mu ngeri y’ebijanjalo n’ebirabo ebibadde biggwamu. Okukulaakulana kwa videyo n’obufumbiro obulimu VCD ne DVD mu 1990s n’omu myaka egiyise kyatekeddwamu okuleeta abantu abamanyi okwogera mu bibalo eby’ekika kino; kino kyayamba okuleeta abakulembeze abato n’abayizi abalala mu kuzimba ebifananyi mu Luganda.
Mu Kampala ne mu bitundu, ebyobulamu bwebigambo bya cinema byafudukira ku bikozesebwa eby’obwannannyini: kamera ezinafa, obutereevu obwa editing budding, ne mu kusuubira okuwangula abakazi n’abasajja ab’obulamu okusinda ebikozesebwa eby’enjawulo. Ekitundu kino kyava mu kuggwaamu obukadde bw’obuwangwa mu bizinensi eby’obulamu ate nga kyagenda kinnyonnyola amaanyi g’obukugu okusobola okuteeka Luganda mu maaso g’omubala ogwa digital.
Wakaliwood: ekyawandiiko ekya Wakaliga n’amagezi ag’omunda
Wakaliwood yateekebwa mu kizinga ekya Wakaliga era eyingiza ebizibu eby’omutindo ogw’obusuubuzi bw’ebizimbe eby’obukugu. Abakulembeze nga Isaac Nabwana bazimiriza amagoba ga lokal, okulongoosa ebikozesebwa mu kisaawe n’okukola ebibala ebisanyizo ebyamanyiddwa mu bifo eby’obulamu. Ebyo byanyeerera okuba ekyokulabirako eky’enjawulo ku kuba ono akakamu w’obusanyizo obw’okola mu ngeri ya microcinema: tewali ssente nnyingi, wabula amaanyi n’obuvunaanyizibwa bw’okuyimba amawulire.
Ebyo byateekawo obusanyizo obwa “do-it-yourself” mu bakazi n’abaana abasinga okunnyonnyola era ne babeerawo abantu ab’amangu mu kusalawo ababadde baggya mu makubo gakolera. Wakaliwood kyakyusa amateeka g’okukola mu Kampala kubanga kyalina ebikolwa ebirala by’ebintu ebyazikirizibwa mu ngeri ya kipya: ebiwerako ebibadde bisaliddwa mu Luganda, ebintu eby’obutonde okuva mu bifo ebitali bigere, n’okulinnyisa abantu abakola mu ssanyu.
Ebikozesebwa bya mobile ne sosyal media mu kugatta obuwandiike
Okufuna obukadde bw’obusanyizo mu mobile ne platform za sosyal media ku nsi yonna kyakulu nnyo mu kuzimba microcinema mu Luganda. Ebikozesebwa by’obuwandiike ebitali bingi birimu obusanyizo bwa TikTok, YouTube, Facebook, ne WhatsApp, ebyeyongerako okuteeka ku mbeera eziriwo eby’obulamu. Abayizi b’eby’obulamu bakola ebiseera ebito, eby’okubala obulamu, n’ebiseera eby’okusanyiza eby’omuwendo ogw’obuwangwa okuva mu bifo ebitali bingi eby’empuliziganya.
Abasajja n’abakazi abato balina amaanyi ag’okutumbula ebifananyi byabwe okuva ku mobile: abakulembeze basobola okukozesa kamera ze za smartphone, okugeza editing mu porogulaamu empya, era okutonda ebifaananyi mu kiseera ekitono. Okuyita mu WhatsApp ne social media kusobola okwongera obudde bw’okulabadirirwa n’okuzimba obukugu bw’amawulire. Kino kyeyongera okuba n’effeereza ku ngeri gye eby’obulamu by’ebyokutuukiriza, okusobola okutereka engeri za Luganda ezikwatagana n’obutonde bw’eggwanga.
Amagezi ag’obuyonjo, ebyokuzimba, n’okukulembera engeri y’okulabirako
Ebyo ebyetaagisa mu mawulire ga microcinema mu Luganda bisobola okuba n’obukodyo obw’amagezi. Abafaananyi abasinga okukolagana nabamu okuva mu bifo eby’ebyobulamu, nga bakyusa engeri y’okukola ekifananyi nga bakolera ku nteekateeka ey’obusanyizo. Ebikadde eby’obukyala eby’enjawulo birimu okuteeka okulonda abakozi abamanyi okusobola okutumbula ebyo. Mu ngeri y’obukugu, amankanya ku bintu eby’okusanyuka, okuyitamu mu mbeera z’obuyinike, n’okukuuma enzirugavu y’ekika kino kyeyongera.
Ensi yonna nga era eya Uganda erina ebibinja eby’ebyobulamu eby’obukugu n’ebikola ku nteekateeka: amakubo ga Makerere University gaali kkawe kooti y’ebibalo era nga kko kimu mu bitundu eby’okuya mu kussibwa okulimu. Amakula International Film Festival mu Kampala galeeta ebibalo eby’enjawulo okuva mu baloobi abalala okuva mu Uganda n’ebweru, era kino kyasobola okuwaawo ebbanga ly’okukulembera ku bakola microcinema okuteesa ebyo.
Okuteeka mu nsi y’obulamu: embeera ya kati ne bbanga ery’obukulaakulanya
Mu kiseera kino, microcinema mu Luganda kiri mu mbeera ey’enjawulo: abamu batuuka ku nkola ewandiikiddwa mu mbuga ne mu WhatsApp, abalala basobola okugula ebyafaayo mu biwandiiko eby’amatteeka. Ebimu ku bizibu by’obulamu bino biri mu ngeri z’okukozesa ssente, okuwandiika eby’okulondoola eby’enjawulo, n’okukendeeza ku birabirwe eby’obulamu. Abamu mu bakulembeze b’omwuga baagala okuteeka emikutu egya specialist mu kusomesa abakola, ate n’ebitongole eby’obusuubuzi byongera okukuuma ensimbi z’okuzuula.
Okukola n’ebitongole eby’ebyobulamu, ebyensaanye n’amawulire ga digital, kutuusa ku nsonga y’okugabana eby’okulwanyisa obunju n’obusente. Ebibaluwa eby’obulamu eby’okuyambako eby’obulamu (NGO) n’ebitongole by’ebigere byateekaawo enkola y’okukolera ku kukola obulamu bw’amawulire ogw’obuwandiike ku nsonga ezimu, nga ebyokuuma obulamu bw’abantu, okukozesa amawulire aga Luganda mu kukyusa obujulizi obwa kitundu, era kubaako enkola ez’omulembe ogw’obuvunaanyizibwa.
Enkola, obuzibu, n’eby’okukakasa ebireeta ebyongera ku Mukama
Okusobola okuyita mu microcinema mu Luganda kulina enkola enyingi okumala: okulowoza ku ngeri y’okufuna ssebo n’obutereevu, okwongera ku buvunaanyizibwa bw’amateeka, n’okukola enkola ez’okuŋŋaanira obulamu obutuufu. Ebigezo ebya Wakaliwood byakuuma obukulembeze bw’ekika kino okulaga engeri enkadde gye zinaaba nazo mu nteekateeka ey’obulamu; kyokka okwongeza obukadde bw’amaanyi bwebwongera, abantu basobodde okufuna amaanyi g’okuzimba amateeka agatuufu, okuwandiika ebikozesebwa, n’okukola ebizibu by’obulamu.
Abakola mu mikutu gino balina okukakasa nti bino bijja kuyamba mu kukyusa obulamu bw’abantu, nga bawunyisa mu ngeri y’okulabirako ne mu kuyamba abantu okutukiriza obulamu. Ebyaffe byeyongera okusaba obukugu okuva mu bawandiisi, mu ba producers, mu bitongole eby’ebyensimbi, n’abakugu mu bya tekinologiya okwekusaamu ebifaananyi eby’obulungi.
Ebigendererwa by’obuzibu n’eby’obulamu eby’omu maaso
Olw’okuzimba obulamu obutono mu Luganda era ku mikutu gya digital, ebifananyi bino bisobola okukyuka engeri abantu abawuliramu ebimu ku nteekateeka y’obulamu. Embeera esigala y’ekika kino esagga obuzibu: okwagaliza abantu ababeera mu kitundu, okulaba engeri y’okukola eby’obugagga, n’okukendeeza ku bigendererwa eby’enjawulo. Okusomesa abakozi b’obukugu, okutumbula emikisa gy’okufuna ensimbi, n’okukakasa enkola ez’obufuzi mu butuufu biri mu bisinga obulungi ebyetaagisa.
Ekirala, okwekenneenya mu ngeri y’okuteeka endagiriro y’empapula n’obukulembeze obusobola okuwa obusobozi bw’okutumbula amaanyi gali mu bakulu n’abato. Abazhinji balina obwetaavu okuva mu maanyi ga digital okukakasa nti ebikozesebwa byabwe eby’obulamu bikola ku kikula ky’obulamu obutuufu n’obutereevu.
Ekigendererwa: ekyo kityo kyewandiiko n’ebigere ebyandikiddwa
Mu nsonyi zino, microcinema mu Luganda teri kintu kya bimu; kiri n’obuvumu obw’enjawulo obusobola okugenda mu maaso n’okuleeta obuzibu obwa kitundu oba okukyusa engeri abantu abawuliramu okusoma eby’obulamu. Kino kyetaaga okubanga amagoba ga political will, empuliziganya ku nsi y’intera, n’okukola obuvunaanyizibwa okuva mu bakulembeze b’ebimu mu muzannyo. Okukola ku ngeri y’okufuna ensimbi ez’okusindika film, okuyamba mu buyambi obw’obukozi, n’okuteeka enkola y’obuyonjo mu kusasula abatendeke byonna bisobola okuyamba okugenda mu maaso.
Mu ngeri y’obulamu, abayizi b’obulamu, abakola mu by’obufuzi, n’abantu bonna amakulu basobola okuwandiika obulungi obutereevu obusobola okuyamba okukyusa obulamu bw’eggwanga. Ebbaluwa y’obutonde eri mu kussa ku biwandiiko bino, era buli omu asobola okukola ekimu mu kusalawo obukiiko obutereevu.
Mu ngeri eyo, microcinema mu Luganda si kimu ku bintu eby’obulamu ebyabaddewo; kyokka kirina amagezi agakwata ku ngeri y’okukola, okusindika, n’okuteeka ebifananyi ku mbuga ez’ekika kyadde okulaba nti amateeka g’obulamu gakyusibwa mu ngeri ey’okusobola okutumbula obulamu bw’abantu ab’enjawulo. Obutereevu bw’ekika kino buva ku bakola baffe abato, ku nsi y’obulamu mu Kampala n’ebitundu, era bwekiba kimala okubaleetera obukugu n’okulongoosa engeri Luganda gy’eyitamu mu mawulire g’omunda.