Mu biseera eby’edda, abasawo ab’ekinnansi baali bakiikira ba bajjajja era baali balina obuyinza obw’enjawulo mu bantu. Baakozesanga ebimera, amayinja, n’ebirala eby’obutonde okujjanjaba abalwadde. Ebimu ku bikozesebwa byabanga bya kukwata ku mubiri, ng’okusiiga amafuta oba okukozesa ebimera ebibisi. Ebirala byali bya kumira, nga supu oba amazzi ag’ebimera.

Ebikozesebwa eby’obutonde ebikulu mu bulamu bw’Abaganda

Mu Buganda, waliwo ebimera bingi ebikozesebwa mu by’obulamu. Ekimu ku bimera ebikulu ennyo ye omululuza. Omululuza gukozesebwa okujjanjaba endwadde ez’enjawulo, omuli omusujja n’ekirwadde ky’olubuto. Abantu abamu bakozesa amalagala g’omululuza okukola amazzi ag’okunywa, ng’ate abalala bagafumba ne bagakola amazzi ag’okwoza omubiri.

Ekimera ekirala ekikulu mu by’obulamu ye omugavu. Omugavu gukozesebwa okujjanjaba endwadde z’olususu n’okukuuma enviiri. Abantu abamu bakozesa amalagala g’omugavu okukola amazzi ag’okunaaba, ng’ate abalala bagakozesa okukola amafuta ag’okusiiga ku mubiri.

Ekimera eky’okusatu ekikulu ye omuwawu. Omuwawu gukozesebwa okujjanjaba endwadde z’amaaso n’okukuuma obulamu bw’omubiri. Abantu abamu bakozesa amalagala g’omuwawu okukola amazzi ag’okunaaba amaaso, ng’ate abalala bagakozesa okukola amazzi ag’okunywa.

Engeri y’okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa

Mu Buganda, waliwo engeri nnyingi ez’okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa. Emu ku ngeri ezo ye okukozesa ebimera mu mikolo gy’obuwangwa. Okugeza, mu mikolo egy’enjawulo, abantu bakozesa ebimera okukola amazzi ag’okwetukuza. Kino kikolebwa okusobola okwewala emyoyo emibi n’okufuna emikisa.

Engeri endala y’okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa ye okukozesa ebimera mu by’obulungi. Okugeza, abakazi abamu bakozesa amalagala g’ebimera eby’enjawulo okukola amafuta ag’okusiiga ku mubiri n’enviiri. Kino kikolebwa okusobola okukuuma omubiri n’enviiri nga biri bulungi era nga birabika obulungi.

Engeri ey’okusatu y’okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa ye okukozesa ebimera mu by’okuliisa. Okugeza, abantu abamu bakozesa ebimera eby’enjawulo okufumba emmere ey’okuwa amaanyi n’okukuuma obulamu. Kino kikolebwa okusobola okukuuma omubiri nga guli mulamu era nga gulina amaanyi.

Obuzibu obuli mu kukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa

Wadde nga ebikozesebwa eby’obutonde birina emigaso mingi, waliwo obuzibu obumu obuli mu kukozesa ebikozesebwa bino mu ngeri y’obuwangwa. Ekimu ku buzibu obwo ye nti ebimu ku bikozesebwa bino bisobola okuba ebitiisa eri obulamu bw’omuntu. Okugeza, ebimu ku bimera bisobola okuleeta obuzibu bw’olususu oba endwadde endala eri abantu abamu.

Obuzibu obulala obuli mu kukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa ye nti ebimu ku bikozesebwa bino bisobola okuba ebizibu okufuna. Kino kisobola okuviirako abantu okukozesa ebikozesebwa ebitali bituufu oba okukozesa ebikozesebwa mu ngeri etali ntuufu.

Obuzibu obw’okusatu obuli mu kukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri y’obuwangwa ye nti ebimu ku bikozesebwa bino bisobola okuba nga tebiriimu bya nkizo. Kino kisobola okuviirako abantu okukozesa ebikozesebwa ebitali bituufu oba okukozesa ebikozesebwa mu ngeri etali ntuufu.

Engeri y’okukuuma obuwangwa bwaffe mu by’obulamu

Waliwo engeri nnyingi ez’okukuuma obuwangwa bwaffe mu by’obulamu. Emu ku ngeri ezo ye okuyiga ebisingawo ku bikozesebwa eby’obutonde ebikozesebwa mu buwangwa bwaffe. Kino kisobola okukolebwa nga tuyita mu kusoma ebitabo, okuwuliriza abakadde, n’okwetaba mu mikolo gy’obuwangwa.

Engeri endala y’okukuuma obuwangwa bwaffe mu by’obulamu ye okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri ey’obuwangwa mu bulamu bwaffe obwa buli lunaku. Kino kisobola okukolebwa nga tukozesa ebimera eby’enjawulo mu by’obulungi bwaffe, mu by’okuliisa, ne mu by’obulamu.

Engeri ey’okusatu y’okukuuma obuwangwa bwaffe mu by’obulamu ye okuyigiriza abaana baffe ku bikozesebwa eby’obutonde n’obukulu bwabyo mu buwangwa bwaffe. Kino kisobola okukolebwa nga tuyita mu kukola emikolo gy’obuwangwa n’okuyigiriza abaana engeri y’okukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri ey’obuwangwa.

Mu kumaliriza, okuddukanya kw’ebikozesebwa by’ebyobulamu mu ngeri y’obuwangwa kikulu nnyo mu kukuuma obuwangwa bwaffe n’obulamu bwaffe. Wadde nga waliwo obuzibu obumu, waliwo engeri nnyingi ez’okukuuma obuwangwa bwaffe mu by’obulamu. Nga tukozesa ebikozesebwa eby’obutonde mu ngeri ey’obuwangwa, tusobola okukuuma obulamu bwaffe n’obuwangwa bwaffe mu kiseera kye kimu.