Ebbanga erirambikiddwa: Amangu ago ne mawulire ag’omumaaso

Mu nsi z’emu, okukyukakyuka mu bikwata ku nkozesa y’obulamu wamu n’okulya kwekyaala byakuleetera abantu okulaba ebirungi eby’okutereka oluyimba. Mu Uganda n’omu East Africa, ebiseera eby’okukula kw’obukiiko byakolawo okulaga obulabe mu mazzi g’okubilira embeera y’amazu. Ebikolebwa eby’obulimi n’ebya sosiyoloji ebikwatagana n’obuzibu obulimu okugezesa okulala wamu byogera nti awamu n’okutwalibwa kwe kibuga, abantu bakkiririza mu ngeri y’okukola ekikadde ekirina eby’okulabirako mu nnaku z’essaawa ezimu. Abakugu okuva ku Makerere University ne basomesa ku by’obulamu basobola okulaga engeri gye byali byeyongera okubaamu okugenda mu maaso nga abantu basobodde okuteekawo eby’obulamu eby’ ‘informal sleeping arrangements’ oba ‘sleep sharing’. Eddoboozi erina mu nnyanja y’obukulembeze erijja ku ky’ekika kino nga kiri mu nsi yonna, kubanga World Bank ne ILO basaba okuyigiriza ku buwanguzi bw’obulamu bw’abakozi abatunda obukadde mu kibuga.

Emitindiro mu mateeka n’obusobozi bwa kabuuzi

Mu mateeka, okulala wamu kwekiriwo mu mpagi na mu mirimu egy’enjawulo, okuva mu buwumbi bw’emikago gy’enteekateeka ya kibira, okutuuka ku bikolwa by’obufuzi ebyafunye obutonde mu nsi ez’enjawulo. Mu bukadde obwa 20, nnyo mu bibiina eby’ebyomunda, abantu beeyongedde okukola ekintu kimu: okulala wamu ukuzezebwa nga buli muntu afuna ku kunyumibwa kw’obuyambi bw’obusobozi. Obulamu bw’omu kusisinkana bwe bwabadde bumu ku ntikko y’obuvunaanyizibwa bw’amaka, wabula ku ssaawa zino eby’obutuufu eby’okukola ebintu n’ebifo eby’obulamu byeyongera okuvundaala ng’obuwangwa bw’ekyereere bwonna busobola okuva mu bitiibwa bya mirimu egy’enjawulo. Okugeza, mu bifo eby’oluvannyuma mu Kampala, abantu abakozi abasobola okufuna amagezi ago basangibwa mu mawanga agasobodde okuzaalibwa mu bwavu bw’obukadde.

Amagezi agajjwawo: Ebikulabirwako mu nsi y’obulamu ya leero

Okukula kwa gig economy, apps ez’okutambula n’okukola ku ssaawa, n’okweyongera kwa ssente ezitawandiikibwa mu kugezesebwa okulinnyisa, byateekawo obusobozi obulala. Ebikolebwa ku Afrobarometer ne UBOS byategeka nti ebifaananyi by’obukiiko byeyongera okukkirizibwa mu bantu abamu abakola ku ssaawa ennyingi bazze bayambala ku ngeri y’okufuna ekifo kya kusula. Abasajja abasakattula ku bifo by’obulimi eby’ekyama, abasawo ab’abantu abalala abawa abantu ensonga zaabwe ez’amagezi, n’abafunda abalala abasuubira okuwa eby’okulongoosa basuubira okumala obudde mu ngeri endala. Ekintu ekirala ekiriwo kwe kuteekawo obusobozi bw’obutale obuwa amagezi ag’obutonde n’obukuumi, era ebinyonyi by’obulimbaganya ku busobozi buno biri mu ngeri y’okuteeka ennyo obugumu.

Obuyigirize ku buzibu n’ebirungi: obutebenkevu, obukyusa n’obutuufu

Okuzaalibwa mu ngeri eno kuweereza empisa entuufu: abantu basigala nga bassa obulamu obumu, nga bwe kikakamu, naye balina enziru ez’enjawulo. Aba sociologists okuva ku Makerere ne baamulongosa nti okulala wamu kusobola okuteeka mu ngeri y’obuyambi obuva mu muwendo gwa social capital; abantu basobola okuyambako ku kusuubiza eby’okulya, okuvunaana mu kusasula emirimu, n’okukuuma ebbago mu biseera ebyenjawulo. Naye research mu by’obulamu bw’obuntu egiriddwa eza Heads of Public Health egamba nti okubaamu abantu bangi mu kitundu ekimu kyetwala okuba n’obuzibu ku by’obulamu, okuviira ddala ku kubalala, obudde obutasobola, n’obusobozi bw’okusasula ebyokulabirako eby’okwegatta. Okusoomooza ku mirimu gy’obulamu kwogerako nti ebyenjigiriza ku kukola ku by’obufuzi bw’obulamu n’ebya sanitation bisobola okutumbula oba okuvunaanya emptya ezimu.

Obusobozi, omutindo gw’obulamu n’ebyalo: ebiwandiiko n’essaala z’eby’obukulembeze

Embeera eno etwala obusobozi ku bisasula bya byalo, amateeka, n’obuyambi bwa endowooza ebiwerako. ILO ne World Bank basaba omukutu ogw’obulamu ogubaddewo okuweereza abaweereza b’amateeka ag’obulamu, ng’obukuumi bw’ekifo ky’okulala busukkaamu. Mu Uganda, enkola eza Kampala Capital City Authority ne za local councils zigenda mu maaso okulaba ku by’obulamu by’abatuuze, naye ebyawandiiko by’obuvunaanyizibwa binaasaba okuyitibwa mu ngeri ey’enjawulo. Abakugu mu by’obulamu bagamba nti okuweereza ebifo eby’okulala era n’okuteeka mu nkola obuyambi bw’eby’obulamu bwonna birina okukolebwako ne policy zolusoose era eby’obuwangwa bwa social protection bisobole okukyusa engeri abantu bavaamu.

Ebigaala ku muwendo gw’ekitiibwa n’obuwanguzi: okwogera ku by’obulamu n’obutuufu

Omuntu eyalina entebe muziro ategeeza ku ngeri gye yajja mu nsonda y’obulamu: obulamu obw’omuntu bunnyonnyolwa n’enjawulo y’eby’obulamu, okwegatta n’ensonga y’obukuumi. Abazadde n’abavubuka bawandiikibwa mu nkola y’obuyigirize ey’obulamu nti okulala wamu kusobola okuyamba mu kukola environment ey’omukisa, naye okufaananako nako kwekiri mu ngeri y’okutegeera nti kisobola okukyusa endabika z’obuntu. Ekizikiza kya ssebo n’omuwala muli mu ngeri y’okuzza obwangu n’obukulembeze bw’ekifo, era abantu abasinga basaba okwongera ku ssente ez’eby’obulamu n’okuteeka amateeka agasobola okukyusa obuzibu obuliwo.

Enkolagana n’obuyambi: Okuteekawo engeri ez’engeri ez’obulamu ez’okulwanyisa empakasi

Okutereeza obukulembeze mu mabega, okuteekawo ebifo by’obulamu eby’ekika ekya ‘transitional sleeping hubs’, n’okuleeta obuyambi okuva mu kampuni za tech ne NGOs birina okukwata ku bizibu bino. Abantu abalala abasinga bakyusizza mu ngeri ya co-working spaces ng’okuwandiika mu ngeri y’okulala ennyo wamu ne kusigala nga bwe kulabirako. Ebikolebwa ebiwera mu nsi ezenjawulo byogera nti obuyambi obusooka busobola okuva mu buyambi obuva mu local councils, ngos z’obusuubuzi, n’empagi ez’obulamu okussa ekifo okulala mu ngeri ennungi. Abakugu basaba okuyamba ku by’enfuna kubaako “minimum standards” ezigenda mu maaso ezokulwanyisa eby’obulamu.

Eby’okukola ku ntegeka: eby’enkola, emikisa n’ebitalaamu

Abateekateeka b’obufuzi basobodde okulaba ku mbeera eno nga bamanyiridde okulondoola engeri y’okutwala eby’okukebera. Ebyawandiiko eby’obulamu ne eby’obumu mu nsi yonna byesuubirwa okuleeta emikisa gy’okwongera engeri ez’obuyigirize ku ngeri y’obulamu era nawe mu Uganda, ebikolebwa ku Makerere ne mu by’obulamu eby’okukola basuubira obuyambi obw’amaanyi okuva mu by’omulembe. Ebikwata ku by’obulamu n’obutonde bisaba amagezi ag’obulamu, okumanya engeri eyongera okusobola okubala embeera z’ebifo eby’okulala, n’okuteeka mu nkola obulambuzi obw’obutebenkevu obw’amateeka.

Okusinziira ku byawandiiko n’ensonga z’omuedda: ebyobulamu, omutindo gw’obutuufu n’ekika ky’omuntu

Mu ntekateeka y’obulamu, engeri ey’obulamu ey’oluvannyuma ejja kuba enkomeredde y’ekika ky’obulamu mu kibuga. Research okuva mu by’eby’obufuzi ne by’omulembe egenda mu maaso egamba nti abantu bakyali mu ngeri y’okufuna obuyambi okuva mu mikutu gya social networks, naye ebikolebwa eby’entambula byayambibwa okukyusa empisa. Okuzaalibwa mu ngeri y’okulala wamu, okubaawo kw’obuyigirize obulamu, n’obuyambi bw’amateeka birina okukolebwako mu nteekateeka z’obulamu mu kibuga okumanya nti abantu balina obuwanguzi n’ekifo ekirungi.

Ebisooka ebyakolebwa n’eky’okukola: amagezi g’okuyamba n’eby’obulamu eby’omu maaso

Okumalawo, engeri y’okulala wamu mu kibuga si kimu mu Bantu oba kimu mu bifo ebifuuka bino; kireeta obusobozi obw’enjawulo obulimu okulaba ku mateeka, eby’obulamu, n’obuyambi. Abakungu mu by’obulamu basaba okukola omukutu ogw’obuyambi, okulaga ebifaananyi eby’obulamu eby’ekikadde, n’okuteeka mu nkola endowooza ezirina okweroboza era n’okuvuganya n’amakubo. Abantu abasobola okufuuka ababaddewo mu nkola y’obulamu bagenda okuzaalibwa mu ngeri ya ko-responsibility nga beebazibwa okufuna enfuuka ey’omusuubuzi mu by’obulamu, era kino kye kyakulabikako ku nteekateeka z’obulamu mu nsi yonna.

Mu ngeri eno, okufuna obuyambi bw’ekifo, okulaba ku nsonga z’obulamu n’okuyiga okuva mu byawandiiko ne mu by’obufuzi bisobola okuyamba mu kubuulira engeri y’okukyusa obulamu bwa bantu abalala mu kibuga. Okuzaalibwa okulala wamu kwe kifo ky’ebigambo eby’omu nsi ya leero ekyetaagisa okusoomooza okw’amaanyi, okwewala obutali obwenkanankana, n’okukakasa nti buli muntu afuna omulimu gw’obuyambi era n’obukuumi obumu.